Taras Hanedanlıkları

Malatya/Maldiya, Hitit Devleti’nin çökmesinin hemen ardından Hitit kraliyet ailesinden hayatta kalan ve Kargamış genel valisi olan Kuzi-Teshub’un otoritesi altına girmiştir. I. Suppiluliuma’nın soyundan gelen Kuzi-Teshub’a ait Lidar Höyük’te bulunan damga mühürü, onun MÖ 1180 yılı civarında Kargamış’ta hüküm süren en son kral olduğu görüşünü öne çıkarmaktadır. Kuzi-Teshub hakimiyet alanını kuzeyde Malatya topraklarına kadar genişletmeyi başarmış, “Büyük Kral” unvanını alarak varisleri için de bir örnek oluşturmuştur. Sonrasında oğullarından biri olan I. Pugnus-mili’yi düzenli hanedanlık unvanına dönüşecek olan “Malatya Kenti Bölge Hükümdarı” olarak yönetime getirmiştir. Malatya henüz bağımsızlığını kazanmadığından onun Kargamış Krallığı yönetiminin bir vekili olarak atandığı düşünülmektedir.  

Daha sonra I. Pugnus-mili’nin oğullarından Runtiya ve I. Arnuwanti Malatya’yı yönetmiştir. Runtiya, krallığın açıkça delillendirilebilen ilk yöneticisidir ve Malatya Krallığı yönetimi onun soyundan devam etmiştir. İktidara çıkmasıyla Malatya’nın Kargamış rejiminden bağımsızlığını kazanan ilk krallık olması ihtimali yüksektir. Biri Yukarı Tohma Suyu Vadisi’ndeki Gürün’de, diğeri Orta Tohma Suyu üzerindeki Kötükale’de iki kaya yazıtı yontturmuştur. Gürün kaya yazıtı kralın Taita (?) kenti ve çevresini yeniden organize etmekle kalmayıp yeni bir kentin de iskanını sağladığını kaydetmektedir; Kötükale yazıtında ise Tohma Suyu boyunca ilerleyen bir patika üzerinde “taştan” bir yol inşa ettirdiğinden bahsedilmektedir. Dolayısıyla ilgili yazıtlar kralın kent-restorasyonu, nüfus mübadelesi ve yol inşa icraatlarına atıfta bulunmaktadır. Bu girişimler Ege ve Kavimler Göçü’nün sebep olduğu ayaklanmalar esnasında maruz kalınan ihmal, yıkım ve metrukiyet bölgelerini yeniden imar etme programını yansıtmaktadır. Runtiya’dan sonra tahta çıkan I. Arnuwanti’den, muhtemelen yine aynı adla anılan torunu tarafından İspekçür olarak bilinen bir stel üzerindeki yazıtta bahsedilmektedir. Yazıt fragmanlı olduğundan kralın sadece unvanı ve soyuyla ilgili bilgilerden faydalanabilmekteyiz. Aşağıda açıklayacağımız üzere, I. Arnuwanti’den sonra tahta geçen II. Pugnus-mili’den Asur metinlerinde Allumari adıyla söz edildiği düşünülmektedir.

Asur metinlerinde Orta Asur Devleti’nin son kralı I. Tiglath-pileser (MÖ 115-1075) dönemine kadar Malatya ismine rastlanmamaktadır. Buna rağmen bazı nadir metinlerde Kültepe ile yoğun ticari ilişkileri olan Asurlu tüccarların Malatya Ovası’ndaki yollardan da geçtikleri aktarıldığından Malatya bölgesinin onların uğrak yerlerinden birisi olduğu düşünülmektedir. I. Tiglath-pileser (MÖ 1114-1076)’in Malatya’ya iki kez uğradığı kaydedilmektedir. Kral, iktidarının üçüncü yılında (MÖ 1100 yılı civarı) öncelikle Doğu Anadolu’da Nairi Bölgesi’ndeki 23 kent kralından oluşan konfederasyonu boyunduruk altına almıştır. Sonrasında doğudan gelerek Euphrates Nehri’ni büyük hazırlıklar yaparak geçtiğini ve Malatya’ya ulaştığını bildirmektedir. İlgili kayıtlarda Malatya/Milidia’dan (URU mi-li-di-a) “Hanigalbat ülkesinin isyankar ve boyun eğmez kenti” olarak bahsedilse de, kent kralın gösterdiği güçlü ve saldırgan tavır üzerine direniş göstermeden boyun eğmiş ve bunun sonucunda merhamet görmüştür. Elindeki rehineleri teslim etmiş ve kurşun cevheri haracı ödemeye başlamıştır. Kentin GüneyDoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Hanigalbat ülkesi toprakları içinde yer aldığı bildirilse de, Malatya/Arslantepe’ye işaret ettiği neredeyse kesindir. Ya da Hanigalbat Krallığı’nın sınırları buraya kadar uzanmış olabilir. I. Tiglathpileser’in esasen Akdeniz kıyısına düzenlediği sefer kapsamında Malatya’ya uğradığı önerilmektedir; bu seferi sırasında Lebanon (Lübnan) Dağı’ndan sedir ağaçları toplamıştır; sonrasında Amurru Bölgesi’ni fethetmiş, Byblos, Sidon ve Arvad topraklarından haraç almıştır. Sonrasında geri dönerek Kargamış Krallığı üzerine ilerlemiş ve kralı II. Ini-Teshub’u vergiye bağladıktan sonra kuzeyde Malatya’ya doğru hareket etmiştir.  

I. Tiglath-pileser’in seferlerinin aktarıldığı bir diğer raporda, onun Kargamış’a bağlı Hatti ülkesinin tamamını ele geçirdikten sonra, “büyük Hatti ülkesinin” Malatya/Milidia kentini sadece kuşatmakla yetindiği ve orada Allumaru isimli bir adamdan haraç aldığı propagandası yapılmaktadır. Malatya bölgesi hiyeroglif ve Asur yazıtlarında Allumari ismi geçmese de, o dönemde Malatya kralı olduğu önerilmektedir. Darende yazıtında II. Arnuwanti’nin babası olarak tanımlanmaktadır. I. Tiglath-pileser’in bu seferi MÖ 1100 yılı civarında gerçekleşmiştir. MÖ XII. yy.’ın ortalarından MÖ XI. yy.’ın başlarına kadar Runtiya, I. Arnuwanti, II. Pugnus-mili ve II. Arnuwanti’nin tahtta bulundukları bilindiğinden, bu zaman diliminde Allumari’ye Malatya yönetiminde yer bulmak zor gözükmektedir. II. Pugnusmili ile aynı şahıs olma ihtimali üzerinde durulsa da kanıtlar yetersiz kalmaktadır. II. Pugnus-mili’ye ait Kral unvanına rastlanmadığından, Allumari’nin geçici olarak Asur kralı tarafından tahta çıkarıldığı ve sonrasında yönetimin tekrar Kuzi-Teshub Hanedanlığı’na geçtiği ihtimali öne sürülmüştür. Ancak Arslantepe’de yapısal kent-kapısındaki blok üzerinde onun Elbistan Ovası’nın fırtına tanrısını kutsadığı yazılmaktadır. Eğer yazıtta geçen kral II. Pugnus-mili ise, bu kral zamanında Malatya/Milidia Krallığı’nın Elbistan Ovası’na hakim olduğunu kabul edebiliriz.

I. Tiglath-pileser’den 30 yıl sonra (MÖ 1073-1072) tahta çıkan Ashurbel-kala ve ordusu Urartu ve komşu toprakları boyunca yeniden ilerlemiş, Masgun (veya Bargun) ve Malatya kentlerinde (KUR mi-il-d[i-a]) büyük yıkımlara sebep olmuştur. Zaman zaman gerçekleşen bütün bu Asur saldırılarına rağmen, özellikle Luwice hiyeroglif yazıtlar dikkate alındığında Malatya kenti sınırlarının Kuzi-Teshub Hanedanlığı döneminde genişlediği önerilmektedir. Sınırlar genel hatlarıyla Karasu ve Murat Suyu kollarının birleştiği noktanın aşağısında Yukarı Euphrates’in batı yakasına kadar uzanan Malatya Ovası üzerinde konumlanmakta olup, batı vadilerini ve Elbistan’ın kuzey doğusundaki ovaları, kuzeyde modern Gürün ve Şırzı kentleriyle güneyde Gölbaşı Ovası’na kadar uzanan alanı içine almaktadır. 

Malatya bölgesinde bulunan yazıtlar göründüğü kadarıyla Malatya’da Taras (?) Sülalesi adı altında ikinci bir Yeni-Hitit dönemi hanedanlığı kurulduğuna işaret etmektedir. Bu hanedanlığın ismi tanımlanabilen ilk üyesi Crus+ra/i-sa olarak translitere edilirken Taras olarak da okunmaktadır. Elbistan’ın 9 kilometre batısında Izgın köyündeki bir mezarlıkta keşfedilen bir stelin dört yanına kazınmış yazılar sayesinde Taras’ın iktidar dönemi hakkında nispeten daha fazla bilgi edinebilmekteyiz. Stel üzerinde iki ayrı yazıt bulunmaktadır. Taras, Malatya ülkesinin kahraman efendisi olrak babasının tahtına geçtikten sonra gerçekleştirdiği çeşitli icraatlardan bahsetmektedir; “Babamın ve dedemin sınırlarının üzerine sınır, topraklarının üzerine toprak, nehirlerinin üzerine nehir ekledim. Taita kentini inşa ettim ve Melid’e yerleştim” demektedir. Dolayısıyla bu yazıtta krallığının sınırlarını önemli ölçüde genişlettiği, nehir arazilerini bünyesine kattığı ve bunların yanında büyük bir kent inşa ederek yeniden iskan programı başlattığı propagandası yapmaktadır. Ayrıca onun hanedanlığın ilk yöneticisi olmadığı anlaşılmaktadır.

Taras ile başlayan bu hanedanlığın muhtemelen MÖ XI.-X. yy.’lar arasında hüküm sürdüğü düşünülmektedir. Kuzi-Teshub Hanedanlığı’nın hemen ardından kurulmuş olması ihtimali yüksektir. Taras’ın oğlu ve varisi olarak Wasu(?)runtiya görünmektedir. Wasu(?)runtiya’dan oğlu Halpasulupi’nin yazıtında bir kez bahsedilmekte olup muhtemelen kral olarak tanımlanmaktadır. Halpasulupi ismine ise iki yazıtta rastlanmaktadır. Birincisi Arslantepe ören yerinde gün yüzüne çıkarılmış olup ikincisinin de bu bölgeye ait olma ihtimali yüksektir. Her iki yazıtta da geçen Halpasululi isminin aynı krala ait olduğu önerilmektedir. Birinci yazıtta Taras’ın torunu, Wasu(?) runtiya’nın oğlu ve “Kahraman, Malatya/Malizi kentinin Hükümdarı” olarak bahsedilmektedir. İkinci yazıttaki unvanı “Güçlü Kral” olarak tercüme edilmiştir.